Onder de 2711 betonnen stelen van het holocaust-monument in het hart van Berlijn bevindt zich een documentatiecentrum dat zeer de moeite waard is. Ook al moet je er drie kwartier voor in de rij staan...
Vrolijker wordt je er niet van, maar waarschijnlijk wel wijzer. Het documentatiecentrum onder het holocaust-monument probeert de onpersoonlijkheid van het aantal in de Tweede Wereldoorlog vermoorde joden (naar schatting zo`n 6 miljoen) op te heffen, door een aantal individuele slachtoffers `een gezicht` te geven.
Wie deze persoonlijke levensverhalen wil ervaren, moet er wel iets voor over hebben. Zelfs in de wintermaanden kun je zo maar drie kwartier in de rij staan voordat je het bezoekerscentrum binnen kunt, waarna dan ook nog een vliegveld-achtige veiligheidscontrole volgt. Maar eenmaal binnen is dit alles snel vergeten. Bij de ingangbalie kun je een audioguide voor vier Euro huren, die in het Nederlands op zo`n twintig plekken uitleg geeft over de ondergrondse tentoonstelling. De uitleg duurt in totaal zo`n 75 minuten en is zeer de moeite waard.
De tentoonstellingsruimtes bevinden zich onder het stelenveld van het holocaust-monument, officieel het Denkmal für die ermordeten Juden Europas. De ontwerpster van de tentoonstelling wilde graag dat het bovengrondse stelenveld in de ondergrondse ruimtes haar weerslag vindt. Dat is gelukt: wie in de schaars verlichte ruimtes naar het plafond kijkt, ziet overal uitgespaarde ruimtes, die de 2711 stelen boven je hoofd symboliseren.
Gaskamers en massale executies
De tentoonstelling begint met een overzicht van de vervolging en de daarop volgende uitroeiing van de Joden in Europa door de nazi`s vanaf het moment dat ze aan de macht kwamen, in 1933, tot aan de overwinning van de geallieerden in 1945. Al meteen vanaf het begin van de machtsovername bouwden de nazi`s in Duitsland de eerste concentratiekampen. Het vermoorden van Joden escaleerde vooral in de jaren 1941, 1942 en 1943, na de overval van de Duitsers op de Sovjet-Unie op 20 juni 1941 (operatie Barbarossa).
Veel mensen denken dat de meeste Joden in de gaskamers van de verschillende concentratiekampen in Oost-Europa om het leven zijn gekomen. Vandaag de dag gaan wetenschappers ervan uit, dat ongeveer eenderde van de Joden tijdens massale executies om het leven is gekomen. Dit gebeurde vooral in Oost-Europa, waar Duitse executiecommando`s practisch niets anders deden als dagin, daguit mensen doodschieten. Foto`s van massale executies zijn meteen aan het begin van de tentoonstelling te zien. De tentoonstelling wordt dan ook afgeraden voor kinderen onder de veertien zonder begeleiding.
De ansichtkaart van Etty Hillesum
Op de achterwand van de eerste grote ruimte prijken metergrote foto`s van zes Joden, die elk voor een miljoen vermoorde Joden symbool staan. De vrouw op de derde foto van links is Etty Hillesum, een Nederlandse die een tijd lang vrijwillig Joden in concentratiekamp Westerbork verzorgde. In 1943 werd ze zelf ook gedeporteerd naar Auschwitz, waar ze op 30 november dat jaar werd vermoord. Hillesum hield tijdens de oorlogsjaren een dagboek bij, dat in Nederland werd gepubliceerd. In Deventer kun je in het Etty-Hillesum-Centrum meer over haar te weten komen.
In een tweede, schaars verlichte tentoonstellingsruimte zijn in de vloer verlichte glasplaten aangebracht, die persoonlijke documenten van gedeporteerde Joden tonen. Het gaat om brieven, documenten, of, zoals in het geval van Etty Hillesum, om een ansichtkaart, die ze in de trein naar Auschwitz had meegenomen, beschreven en vervolgens uit de trein heeft gegooid. Waarschijnlijk heeft een Nederlandse boer de ansichtkaart gevonden, gefrankeerd en op de post gedaan, waarna de brief daadwerkelijk is afgeleverd bij de vriendin van Etty Hillsum, aan wie de kaart was gericht. Bij aflevering van de brief was Etty Hillsum waarschijnlijk al dood.
Joden uit heel Europa
In de daaropvolgende ruimte bevinden zich de biografiën van vijftien Joodse families uit heel Europa, die voor het grootste deel door de nazi`s werden uitgeroeid. De compleet verschillende verhalen van deze Joden uit onder andere Polen, Griekenland, Roemenie, Frankrijk en Duitsland tonen aan hoe rigoreus de nazi`s het Jodendom in Europa wilden uitroeien.
Wie vanuit deze ruimte verder loopt, komt terecht in een bijna geheel donkere zaal, waar constant de namen van vermoorde Joden op de wand worden geprojecteerd. Het voorlezen van de namen van alle vermoorde Joden plus een korte biografie van deze mensen zou meer dan zesenhalf jaar duren....
Concentratiekampen en vernietigingskampen
Behalve door massale executies kwamen wel degelijk miljoenen Joden om het leven in de vernietigingskampen in Oost-Europa. Het bekendste kamp is ongetwijfeld Auschwitz, waar naar schatting grofweg een miljoen mensen om het leven kwamen. Andere beruchte vernietigingskampen waren Belzec, Treblinka en Sobibor. De kampen nabij deze plaatsen waren daadwerkelijk vernietigingskampen, omdat de er naartoe gedeporteerden na aankomst vaak binnen 24 of 48 uur vermoord werden. In vele kampen brandden de crematie-ovens weliswaar constant, maar werden er zoveel mensen vermoord, dat de capaciteit van de crematoria te klein was, zodat gevangen Joden vaak de lijken de reeds vermoorde Joden in open vuren moesten verbranden.
De tentoonstelling toont op meerdere kaarten van Europa de minstens 500 plekken waar Joden en andere door de nazi`s vervolgde groeperingen (Roma en Sinti, homo-seksuelen, politieke tegenstanders, enzovoort) werden vermoord. De meeste plekken bevonden zich in Oost-Europa. Aan het eind van de tentoonstelling geeft een andere kaart van Europa een overzicht van de locaties waar vandaag de dag aan de slachtoffers van de holocaust wordt herinnerd. Hoewel de meeste Joden in het oosten om het leven kwamen, bevinden zich in dat deel van Europa vooralsnog de minste herinneringsplekken, wat waarschijnlijk met de communistische heerschappij in deze regio tot de opening van het IJzeren Gordijn te maken heeft.
Individualiserende tentoonstelling
Al met al is de tentoonstelling zeer de moeite waard. Vooral voor mensen die het gevoel hebben dat ze met het getal van zes miljoen vermoorde Joden niet veel kunnen beginnen, is deze tentoonstelling de moeite waard, omdat ze de zes miljoen moorden individualiseert.
Het is goed dat deze tentoonstelling zo centraal in Berlijn te vinden is, en voor iedereen gratis toegankelijk is. Wat dat betreft een echte must. Je kunt er bij wijze van spreken niet om heen. Zeker niet in deze tijden...
Wat en waar
Ondergronds documentatiecentrum voor de vermoorde Joden van Europa
Openingstijden:
April – september: dinsdag – zondag 10:00 – 20:00 uur
Oktober – maart: dinsdag – zomdag 10:00 – 19:00 uur
Toegang: gratis
Adres:
Cora-Berliner-Straße 1
U-Bahn: U2 Potsdamer Platz of Mohrenstraße